فرسایش و توسعه‌ی سنگ‌ها و خاک‌ها

سه گروه مدل برای تعیین سنگها – خاکهای تشکیل شده بر روی آنان و برای برآورد احتمال فرسایش سنگها و خاکها وجود دارند. مدل گروه اول، نوع خاک و مقطع عرضی آبکند هر نوع خاک را نشان می‌دهد. در مدل گروه دوم وضعیت شکل زمین، نوع هیدروگرافی، نوع آبکند، رنگ روی عکس هوایی و احتمال وجود سفره آب زیرزمینی در سنگهای آذرین، رسوبی و دگرگونی و خاک تشکیل شده بر روی هر سنگ نشان داده شده‌اند.
در این مدل، آن دسته از سنگها که در کشور ما فراوانی بیشتری داشته و اغلب به هنگام ارزیابی توان برای توسعه، سؤال برانگیز هستند آورده شده‌اند. همچنین دسته‌ای از نهشتهای آبی و بادی در کشور ما وجود دارند که مواد فرسوده شده از سنگهای آذرین، رسوبی و دگرگونی را طی سالیان دراز در نقاط مختلف کشور به ویژه اقلیم‌های ‌خشک و نیمه خشک از خود به جا نهاده‌اند. این نهشتها نیز تحت عنوان خاکهای آبرفتی و بادرفتی جدا از سه دسته سنگ یاد شده در این مدل عنوان گردیده‌اند. در مدل گروه سوم مقاومت به هوازدگی و فرسایش سنگها نشان داده شده است. در این مدل، بیشتر سنگها و حتی آنهایی که در مدل گروه دوم عنوان نگردیده‌اند آورده شده‌اند.
به جهت ارزیابی آسانتر و سریعتر، توان سنگها و خاکهای آنان برای توسعه نیز در انتهای شرح حال هر سنگ در مدل گروه دوم نشان داده شده است.
سه مدل ارائه شده در این مقاله، که برای ایران کاربرد دارند، نتیجه تجربیات نگارنده و گردآوری مطالب از منابع زیر است:
استیونس و بانکز (1973)، وی (1978)، بای بوردی و کوهستانی (1363)، بهنیا و طباطبائی (1366)، احمدی (1367)، و پروی و دیگران (1989).

مدل گروه اول

(شکل 1)

نوع خاک و دانه بندی	مقطع عرضی آبکند
دانه‌ها به هم چسبیده، رس و لای رس، (معمولاً در بستر خشک دریاچه‌ها، پادگانه‌های ‌دریایی و نواحی شل یا سنگ رس یافت می‌شود)،
	شکل آ
دانه‌ها با چسبندگی متوسط، لومی، شنی رسی با سیمانی شدن ضعیف. (در دشتهای ساحلی و در مجاورت اغلب سنگهای مادر پیدا می‌شود)،
	شکل ب
دانه‌ها با چسبندگی متوسط، لای (بدواً در لای‌های ‌بادرفتی و آبرفتی و همچنین در خاکسترهای ریز آتشفشانی یافت می‌شود).
	شکل پ
غیر چسبنده، شنی (اغلب در پادگانه‌ها و دشتهای نهشت کرده یافت می‌شود)،
	شکل ت

شکل 1: مدل گروه اول

مدل گروه دوم

سنگهای رسوبی

الف) ماسه سنگ

اقلیم مرطوب

- وضعیت شکل زمین: توده‌ای با شیبهای تند، شکل 2 (آ).
- هیدروگرافی: معمولاً شاخه‌ای با تراکم کم، شکل 3 (آ).
گاهی اوقات زاویه دار (قائم)
-آبکند : کم و 7 شکل
- رنگ روی عکس هوایی: روشن
- خاک: شنی لومی در افق بالا – شنی لومی همراه با سنگریزه در افق پایین. خرده سنگ در طول افقهای خاک به ویژه در افق روی سنگ مادر – عمق خاک 60 تا 150 سانتیمتر،
- سفر آب زیرزمینی: در عمق و در میان سنگها با بازده خوب،

اقلیم خشک

- وضعیت شکل زمین: با یال صاف و مضرس با شیبهای تند. شکل 2 (ب).
- هیدروگرافی: شاخه‌ای زاویه دار (قائم) با تراکم کم تا متوسط. شکل 3 (ب)،
گاهی اوقات بدون آبراهه قابل رؤیت،
- آبکند: اغلب ندارد. به خاطر کمی پوشش خاک و بارندگی،
- رنگ روی عکس هوایی: روشن با بافت نواری،
- خاک: خاک شنی نازک به صورت ورقه‌ای بر روی سنگ مادر و بدون پروفیل. خاکهای تشکیل یافته اغلب به واسط فرسایش بادی و گاهی آبی از منطقه خارج می‌شوند.
- سفره آب زیرزمینی: اگر سفره آب زیرزمینی تشکیل گردد (اغلب نادر است) در میان ساختار سنگها دیده می‌شود.
شکل 2: وضعیت شکل زمین، مدل گروه دوم
شکل 3: هیدروگرافی، مدل گروه دوم

توان ماسه سنگ و خاک آن برای استفاده از سرزمین (توسعه):

دفع پساب – در هر دو اقلیم مرطوب و خشک، استفاده از سپتیک تانک (مخازن بهداشتی) در ماسه سنگ به خاطر کم عمق بدون خاک، شکل زمین خیلی ناهموار و قابلیت نفوذ زیاد سنگ محدودیت دارد. در اقلیم مرطوب، به خاطر عمق بیشتر خاک در دره‌ها (در نتیجه شکل زمین آبرفتی)، انتظار توان بهتری را در این مورد می‌توان داشت. برای توسعه متمرکز در ماسه سنگ، باید اقدام به ایجاد سیستم تصفیه فاضلاب، به خاطر جلوگیری از آلوده شدن منابع آب زیرزمینی نمود.
دفع پسماند – به خاطر ناهموار بودن سنگ، شیبهای تند، کمی عمق خاک و نفوذپذیری سنگ مادر، انتخاب ایستگاه دفن پسماند در ماسه سنگ بسختی امکان پذیر است. در دره‌ها اگر خاک تشکیل شده با خاکهای آبرفتی سایر تشکیلات زمین شناسی همراه باشد، انتخاب ایستگاه امکان دارد ولی به هر حال خطر آلوده کردن سفره آب زیرزمینی وجود دارد.
کانال‌کنی – هزینه کانال‌کنی در ماسه سنگ، به واسطه ناهمواری زمین، خاک نازک و توده‌ای بودن سنگ، در اقلیم مرطوب و خشک نسبتاً گران است. این هزینه در اقلیم خشک، به واسطه نیاز به استفاده از دینامیت بالاتر از مناطق مرطوب است.
آماده سازی و تسطیح زمین – در اقلیم مرطوب تپه‌های ‌ماسه سنگ ناهموار و همراه با شیبهای تند هستند. بنابراین پیدا کردن یک منطقه وسیع همواره در این مناطق مشکل است. در طول یالها، برای تسطیح خاک کم عمق، حاشیه‌های ‌یال نیاز به استفاده از دینامیت دارد. معمولاً هزینه انفجار سنگ چهار تا پنج برابر هزینه خاک برداری خاک چسبیده به هم و عمیق است. در اقلیم خشک، می‌توان بر یال صاف، نقاط وسیع و هموار پیدا نمود. به هر حال در هر اقلیم، آماده سازی و تسطیح نیاز به استفاده از دینامیت دارد. در عین حال خطر نشت آلاینده‌های ‌منتج از توسعه به سفره آب زیرزمینی وجود دارد.
مصالح ساختمانی – امکان تهیه خاک ساختمانی مشکل است. امکان تهیه سنگ ساختمانی عالی می‌باشد.
فرسایش و لغزش – نسبت به فرسایش و لغزش مقاوم است.
تأمین آب زیرزمینی – ماسه سنگ به صورت یک توده اسفنجی عظیم عمل می‌کند، که می‌تواند مقدار زیادی آب زیرزمینی را در خود نگهداری کند، این سنگها همچنین توان زیادی در بازدهی آب دارند. در بسیاری از مناطق، حتی زمانی که سنگ مادر نیست به صورت لایه آبدار عمل می‌کند، نفوذپذیری زیاد ماسه سنگ ایجاب می‌نماید که در رابطه با نشت آلاینده‌ها با احتیاط با آن برخورد شود. آلاینده‌های ‌نشت یافته در سفره آب زیرزمینی رقیق‌تر می‌شوند ولی از بین نمی‌روند مگر آنکه در طول زمان تجزیه گردند. چنین امری در مورد آلاینده‌های ‌شیمیایی بیشتر صادق است. ماسه سنگها اگر در بین سایر مواد رسوبی غیر قابل نفوذ گیر کنند، به صورت مخزن حامل آب عمل می‌نمایند. معمولاً در چنین شرایطی، زمانی که قسمتی از چنین ماسه سنگی در سطح زمین بیرون زدگی پیدا می‌کند، رشد توده گیاهی چشمگیر می‌شود.
احداث دریاچه، برکه، استخر آبزی پروری و سد – به خاطر نشت آب از طریق سنگ مادر و یا از لابلای سنگها در اطراف یک سد، احداث چنین تأسیساتی در ماسه سنگ مشکل است.
فونداسیون – ماسه سنگها هم وزن زیاد را خوب تحمل می‌کنند و هم برای کفه فونداسیون توان دارند.
جاده سازی – شکل زمین ناهموار، شیبهای تند، خاک کم عمق و حجم عظیم توده‌ای سنگها محدودیتهایی را برای پیدا کردن کریدورهای مناسب برای جاده سازی پیش می‌آورند. یالهای عمده، فلاتها، یا دره‌ها را در ماسه سنگ برای به حداقل رساندن تسطیح، تونل سازی و پل سازی می‌توان انتخاب نمود. اما برای برش زمین و ایجاد کریدور نیازمند به استفاده از دینامیت و ماشین‌های ‌سنگین است. عبور از میان دره‌ها نیز نیازمند خاکریزی سنگین و یا احداث پلهای عمده است.
کشاورزی، مرتعداری و جنگلداری – در اقلیم مرطوب به خاطر عمق نسبتاً کم خاک برای کشاورزی فشرده چندان مناسب نیست. در کف دره‌ها امکان کشاورزی گسترده وجود دارد. در اقلیم خشک، برای کشاورزی گسترده تا حدودی مناسب است. برای مرتعداری در اقلیم مرطوب، فقط کف دره‌ها توان متوسط تا فقیر دارد. در اقلیم خشک توان ندارد. جنگلداری در اقلیم مرطوب، به خاطر عمق کم خاک و کمی پوشش گیاهی، توان متوسط تا فقیر دارد. اقلیم خشک، توان چندانی ندارد.
توریسم – تفرج متمرکز، توان متوسط دارد. تفرج گسترده، توان متوسط تا خوب دارد .

ب) سنگ رس (شل)

سنگ رس فراوانترین سنگ رسوبی روی کره زمین است و 52 درصد سطح سنگهای بیرون زده، در سطح زمین را شامل می‌شود. نفوذپذیری آن کم است و در این صورت میزان هرز آب روی آن بسیار زیاد می‌باشد. هوازدگی در شل خیلی آسان انجام می‌پذیرد. انواع معمول سنگ رس در ایران عبارتند از: شل رسی، شل آهکی و شل شنی و شل کنگلومرا که این آخری تقریباً نادر است. ویژگیهای شل شنی مانند ماسه سنگ و شل آهکی مانند سنگ آهک است.

اقلیم مرطوب

- وضعیت شکل زمین: تپه‌های ‌نرم با شیب ملایم. شکل 2 (پ)
- هیدروگرافی : شاخه‌ای با تراکم متوسط تا زیاد. شکل 3 (پ)
- آبکند: فرو رفته با انحنا. شکل 1 (آ)
- رنگ روی عکس هوایی: خاکستری تیره با بافت نقطه‌ای،
- خاک: ریزدانه، کم عمق تا تقریباً عمیق با بافت رسی یا لای رسی در افق بالا و لای لوم یا لومی یا لای رسی لومی در افق پایین . عمق خاک 90 تا 240 سانتی متر .
- سفره آب زیرزمینی: معمولاً در مناطقی که بارندگی طولانی دارند، یک سفره آب زیرزمینی موقتی در سطح تشکیل می‌شود.

اقلیم خشک

- وضعیت شکل زمین: تپه‌های ‌مواج با شیب تند و یال مدور. شکل 2 (ت)
- هیدروگرافی: شاخه‌ای با تراکم زیاد. شکل 3 (ت)
- آبکند: فرورفته با انحناء مانند اقلیم مرطوب ولی با شیبهای تند دیواره که نشانه شسته شدن لای‌هاست.
- رنگ روی عکس هوایی: خاکستری با بافت یکنواخت،
- خاک: مانند اقلیم مرطوب ولی با عمق خیلی کمتر است که حتی گاهی اوقات به صورت لایه نازکی روی سنگ را می‌پوشاند. در اقلیم خشک، خاک تمایل به شور شدن دارد.
- سفره آب زیرزمینی: به خاطر قدرت زیاد نگهداری آب در خاک و شتاب هرز آب بسختی یافت می‌شود،

-توان سنگ رس و خاک برای استفاده از سرزمین (توسعه):

دفع پساب – در اقلیم مرطوب استفاده از سپتیک تانک در سنگ رس به خاطر غیر قابل نفوذ بودن خاک و بالا بودن سفره آب زیرزمینی مناسب نیست. برای توسعه متمرکز در سنگ رس نیاز به ایجاد سیستم تصفیه فاضلاب به خاطر جلوگیری از آلوده شدن منابع آب سطحی است. در اقلیم خشک نیز محدودیت مشابه اقلیم مرطوب ولی با شدت بیشتر وجود دارد، که علت عمده آن کم عمق بودن خاک است.
دفع پسماند – پیدا کردن ایستگاه دفن زباله در مناطق با سنگ رس به خاطر کمی نسبی عمق خاک، بالا بودن آب زیرزمینی و و ورقه‌ای بودن ساختمان خاک اغلب مشکل است. دره‌های ‌بزرگ در این مناطق ممکن است خاک عمیق‌تری برای این منظور داشته باشند، البته گر سفره آب زیرزمینی در اعماق بیشتر از 3 تا 4/5 متری قرار گرفته باشد. به هر حال در مورد توسعه متمرکز، خطر نشت شیرابه به آبهای سطحی وجود دارد.
کانال‌کنی – کانال‌کنی در خاک حاصل از سنگ رس و حتی در سنگ رس به خاطر نرم بودن سنگ گران و مشکل نیست. در سنگ رس نیازی به استفاده از دینامیت وجود ندارد.
آماده سازی و تسطیح زمین – در سنگ رس تسطیح و آماده سازی زمین آسان است.
مصالح ساختمانی – فقط برای تهیه خاک و برای پر کردن خاکریزها، اگر خوب فشرده شوند، مناسب است و برای تهیه سنگ ساختمانی مناسب نیست.
تأمین آب زیرزمینی – همانند ماسه سنگ، سنگ رس پروزیته زیادی دارد، ولی قابلیت نفوذپذیری سنگ رس یک صدم ماسه سنگ است. بنابراین بازده آب آن خیلی کم می‌باشد. به هر حال سنگ رس که اغلب به همراه ماسه سنگ و یا سنگ آهک دیده می‌شود، غیرقابل نفوذ بودن سنگ رس می‌تواند به همراه نفوذپذیری ماسه سنگ و سنگ آهک، منبع آب زیرزمینی خوبی در اختیار نهد. در مناطقی که سنگ رس خیلی ضخیم است، سفره آب خوبی در عمق زیر لایه سنگ رس می‌توان یافت.
احداث دریاچه و برکه، استخر آبزی پروری و سد – احداث دریاچه و برکه در سنگ رس به خاطر نفوذپذیری خیلی کم سنگ و خاک و همچنین تغذیه از آب طبیعی، که به خاطر شاخه‌ای بودن هیدروگرافی گزینه‌های ‌زیادی برای ساختن سد در اختیار می‌گذارد، امکان پذیر است. به هر حال فشرده کردن کف استخر نتیجه بهتری می‌دهد. اما از آنجا که آب طبیعی وارد شده حامل لای و رس فرسایش یافته است، رسوب گذاری و نگهداری بعدی از مشکلات عمده چنین استخرهایی می‌باشد. در این صورت، پوشاندن آبکندهای اولیه (آبراهه‌های ‌اصلی شاخه‌ها) آبخیزها با پوشش متراکم رستنی‌ها ضروری است.
فونداسیون – توان چندانی برای این کار ندارد.
جاده سازی – در اقلیم مرطوب، پیدا کردن مصالح زیرسازی مشکل است و باید از محلهای دیگر تأمین شود. به هر حال جاده سازی در این اقلیم در سنگ رس به خاطر مواج بودن شکل زمین، که نیاز به تسطیح را کم می‌کند امکان پذیر است. جاده در سنگ رس در اقلیم مرطوب به هر حال پر نشیب و فراز است. در اقلیم خشک، به خاطر شیبهای تند موجود و در نتیجه حجم خاکریزی و خاکبرداری زیاد، جاده سازی مشکلتر از اقلیم مرطوب است. تراکم زیاد هیدروگرافی نیز که باعث افزایش تعداد پلها می‌شود نیز مزید بر علت می‌باشد.
کشاورزی، مرتعداری و جنگلداری – در اقلیم مرطوب مناسب‌تر از اقلیم خشک است.
توریسم – برای تفرج متمرکز چندان مناسب نیست ولی برای تفرج گسترده توان متوسط دارد.
مقاومت به فرسایش و لغزش – در برابر فرسایش مقاومت ندارد. معمولاً دچار لغزش نمی‌شود ولی اگر همراه با سنگ آهک و یا حتی ماسه سنگ باشد لغزش پذیر است.

پ) سنگ آهک

اقلیم مرطوب

- وضعیت شکل زمین: کارستی همراه با دولین. شکل 2 (ث)
- هیدروگرافی: داخلی کارستی، به خاطر نفوذپذیری زیاد خاک و فرورفتگیهای سنگ، شکل 3 (ث)
- آبکند: به تعداد کم و خیلی کوتاه در اطراف دولین ها. 1 (آ)
- رنگ روی عکس هوایی: خاکستری روشن با بافت نقطه‌ای
- خاک: با دانه‌های ‌متوسط تا ریز با زهکشی خوب و قابل نفوذ، خاک افق بالا، لای لوم، لومی رسی، یا لای رسی لومی و در افق زیرین خاک رسی، لای رسی یا لای لومی است. عمق خاک در شکل زمین هموار حتی به 3 متر نیز می‌رسد.
در شمال ایران خاکهای تشکیل یافته در سنگ آهک بر روی شیبهای تند و ارتفاع پایین راندزین و بر روی شیبهای ملایم قهوه‌ای جنگلی هستند.
- سفره آب زیرزمینی: عمق سفره آب زیرزمینی در مناطق مختلف نوسان زیاد دارد. معمولاً بین 3/5 تا 6 متر باید انتظار سفره آب زیرزمینی را داشت، اگرچه گاهی اوقات سفره آب به اعماق بیشتر منتقل می‌شود.

اقلیم خشک

وضعیت شکل زمین: سرشکسته بدون دولین. شکل 2 (ج)
- هیدروگرافی: شاخه‌ای زاویه دار (قائم) با تراکم متوسط تا زیاد. شکل 3 (ج)
- آبکند: تعداد کم
- رنگ روی عکس هوایی: روشن با بافت یکنواخت،
- خاک: بافت همانند اقلیم مرطوب ولی با عمق خیلی کمتر و دانه بندی نسبتاً درشت‌تر.
- سفره آب زیرزمینی: در عمق متوسط تشکیل می‌شود.

توان سنگ آهک و خاک برای استفاده از سرزمین (توسعه):

دفع پساب – به خاطر نوسان شدید سفره آب زیرزمینی و عمق سنگ مادر، دفع پساب ناشی از سپتیک تانک همراه با اشکال است. خطر آلوده شدن سفره آب زیرزمینی وجود دارد. برای توسعه متمرکز، نیاز به تصفیه فاضلاب است.
دفع پسماند – به خاطر امکان نشت شیرابه زباله به سفره‌های زیرزمینی، پیدا کردن محل دفن زباله در سنگ آهک مشکل است. این اشکال به خاطر نوسان عمق سنگ مادر بیشتر می‌شود. از خاکهای ریزدانه افق بالا می‌توان برای پر کردن گودالها استفاده نمود زیرا تا آن حد غیرقابل نفوذند که از ورود آب باران جلوگیری نمایند و نشت را نیز کندتر کنند.
کانال‌کنی – در اقلیم مرطوب، غیرقابل پیش بینی بودن عمق خاک تا سنگ مادر هزینه جابجایی خاک را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در اقلیم خشک نیاز به جابجایی توده‌های ‌عظیم سنگ، گاهی اوقات با استفاده از دینامیت است. جابجایی خاک آهکی آسان است ولی کار کردن با آن به خاطر چسبندگی زیاد و ضعف زهکشی داخلی خاک دست خورده مشکل می‌باشد.
آماده سازی و تسطیح زمین – به خاطر نوسان سفره آب زیرزمینی و عمق سنگ در اقلیم مرطوب، آماده سازی و تسطیح در وسعت زیاد مشکل است. وجود دولین در این مناطق نیز مزید بر علت می‌باشد. در اقلیم خشک، خطر اضافه هزینه جابجایی توده‌های ‌عظیم سنگ و گاهی اوقات انفجار وجود دارد.
مصالح ساختمانی – امکان استفاده از خاک ساختمانی برای خاکبرداری به خاطر مشکل بودن کار با آن کم است، ولی برای خاک ساختمانی می‌توان از آن استفاده کرد، امکان استفاده از سنگ خوب می‌باشد ولی میزان هوازدگی آن زیاد است.
فرسایش و لغزش – سنگ آهک اگر در منطقه‌ای کم شیب قرار گرفته باشد، دچار لغزش و فرسایش نمی‌شود، اما در شیبهای تند مستعد به لغزش است. هنگامی که به همراه سنگ رس است و یا به حالت مارن آهکی در می‌آید مستعد به لغزش و فرسایش می‌شود.
تأمین آب زیرزمینی – در مناطق سنگ آهک، منابع آب زیرزمینی خوبی می‌توان سراغ گرفت. آب این سفره‌ها معمولاً به خاطر اضافه بار کربنات کلسیم محلول سخت است. در مناطق مرطوب کارستی، اگر سفره آب زیرزمینی زیر سنگ آهک آلوده شود، این آلودگی چندین کیلومتر به داخل زمین نفوذ می‌کند، زیرا در معرض خورشید قرار نمی‌گیرد و یا توسط سنگریزه‌های ‌زیرین سنگ آهک (که وجود ندارد) تصفیه نمی‌شود.
احداث دریاچه و برکه، استخر آبزی پروری و سد – ساختن دریاچه و استخر در سنگ آهک، به واسطه پروزیته زیاد سنگ و حفره‌های ‌انحلالی همراه با آن، مشکل است. پیدا کردن مکان مناسب برای سدسازی نیز از آنجا که آب از اطراف سازه ایجاد شده به داخل کانال‌های ‌چینه، که در طول زمان وسیعتر می‌شوند، نشت می‌کند با اشکال مواجه است. خاک آهکی کمی نفوذپذیر است که با فشرده کردن آن غیرقابل نفوذ می‌شود. به هر حال، به خاطر ریزدانه بودن خاک، امکان رسوب گذاری و افزایش هزینه نگهداری وجود دارد.
فونداسیون – خاک و سنگ آهکی به خاطر همراه بودن با لای و رس، مستعد به تغییر حجم متوسط تا زیاد به خاطر رطوبت گیری و خشک شدن بعدی هستند. از این رو نیاز به استقامت دادن دارند.
جاده سازی – در اقلیم مرطوب به خاطر شکل زمین ناهموار مناطق آهکی و نوسان عمیق سنگ، هزینه جاده سازی (خاکریزی و خاکبرداری و انفجار) بالاست. جاده سازی در مناطق خشک، به خاطر شکل زمین هموارتر آن آسانتر است.
کشاورزی، جنگلداری و مرتعداری – اقلیم مرطوب برای رشد گیاهان شرایط کاملاً مساعدتری دارد. اقلیم خشک به خاطر کمی عمق خاک و کمی رطوبت برای تولید بیولوژیکی چندان مساعد نیست.
توریسم – برای تفرج متمرکز توان ضعیف تا متوسط دارد. برای تفرج گسترده مناسب است.

سنگهای آذرین

سنگهای درونی

الف) گرانیت توده‌ای

اقلیم مرطوب

- وضعیت شکل زمین: تپه‌های ‌برجسته گنبدی شکل. شکل 2 (چ)
- هیدروگرافی: شاخه‌ای با تراکم متوسط. شکل 3 (چ)
- آبکند: U شکل
- رنگ روی عکس هوایی: خاکستری تیره با بافت یکنواخت
- خاک : خاک کم تحول یافته با چسبندگی متوسط. در افق بالا لای شنی یا لای لومی یا شنی لومی و افق زیرین شنی رسی، رسی لومی یا شنی رسی لومی با چسبندگی زیاد است. خاک معمولاً عمق کم تا متوسط (100 تا 180 سانتیمتر) دارد. در افق زیر خاک همراه با قلوه سنگ است.
- سفره آب زیرزمینی: سفره آب زیرزمینی در نزدیک سطح تشکیل می‌شود. به خاطر غیر قابل نفوذ بودن سنگ و چسبندگی خوب خاک زیرین، نگهداری آب در این سنگ خوب است.

اقلیم خشک

- وضعیت شکل زمین: تپه‌های ‌به شکل A با شیب تند. شکل 2 (ح)
- هیدروگرافی: شاخه‌ای با تراکم زیاد. شکل 3 (ح)
- آبکند: به خاطر کمی عمق خاک معمولاً نادر است.
- رنگ روی عکس هوایی: روشن با بافت نواری.
- خاک: خاک خیلی کم عمق و درشت دانه. خاک افقی بالا شنی، شنی لومی و افق زیرین شنی رسی یا شنی رسی لومی همراه با سنگ و قلوه سنگ. گاهی اوقات حتی در سطح خاک نیز قلوه سنگ و سنگ دیده می‌شود.
- سفره آب زیرزمینی: ردیابی آن مشکل است .

توان گرانیت توده‌ای و رگه‌ای و خاک آن برای استفاده از سرزمین (توسعه):

دفع پساب – کمی عمق خاک، همراه بودن با قلوه سنگ و چسبندگی افق زیرین خاک شرایط مناسبی برای احداث سپتیک تانک در اختیار نمی‌گذارند. برای توسعه متمرکز ایجاد سیستم تصفیه فاضلاب به خاطر جلوگیری از نشت سطحی آلودگیها ضروری است.
دفع پسماند – عمق کم خاک و چسبندگی خاک افق زیرین عملیات دفن زباله را با اشکال مواجه می‌سازد. بالا بودن سفره آب زیرزمینی فصلی و غیرقابل نفوذ بودن سنگ مادر نیز مزید بر علت است. معمولاً در سرزمینهای با سنگ مادر گرانیت دفن زباله یا به خارج از منطقه گرانیتی منتقل می‌شود و یا از وسایل سوزاندن زباله استفاده می‌گردد.
کانال‌کنی – در سرزمینهای با سنگ مادر گرانیت، کانال‌کنی خیلی گران تمام می‌شود، زیرا جابجایی خاک چسبنده و انفجار سنگ، هزینه بر و مشکل است.
آماده سازی و تسطیح زمین – عملیات آماده سازی و تسطیح به خاطر کمی عمق خاک، سختی سنگ و شیب نسبتاً تند شکل زمین، در سرزمین گرانیتی مشکل است.
مصالح ساختمانی – توان استفاده از خاک ساختمانی ضعیف می‌باشد. توان استفاده از خاک برای خاکریزی متوسط است. توان استفاده از سنگ عالی می‌باشد.
فرسایش و لغزش – سرزمینهای گرانیتی معمولاً به لغزش مقاوم هستند، اما در تپه‌های ‌برش خورده در اقلیم مرطوب اگر سنگ آب زیادی در درزهای خود ذخیره کرده باشد، لغزش اتفاق می‌افتد. در اقلیم خشک به فرسایش حساس است.
تأمین آب زیرزمینی – گرانیت توده‌ای در اقلیم مرطوب برای استفاده از آب زیرزمینی در سطح کوچک، سفره آب زیرزمینی قابل ملاحظه‌ای در سطح (چاه سطحی) در اختیار می‌گذارد. در اقلیم خشک ردیابی آن مشکل است، هر چند که شکافهای زیاد سنگ توان خوبی در این مورد عرضه می‌نمایند. در سطح توسعه وسیع، مناطق گرانیتی از نظر تأمین آب زیرزمینی مشکل زیادی دارند.
احداث دریاچه و برکه، استخر آبزی پروری و سد – طبیعت توده‌ای و غلطان شکل زمین مناطق گرانیتی، مشکلاتی را از نظر پیدا کردن محل مناسب برای سدسازی به وجود می‌آورند، گاهی اوقات عریض بودن دره‌ها نیز در این مناطق مزید بر علت می‌شود. توان برای احداث دریاچه و استخر آبزی پروری خیلی بالاست.
فونداسیون – برای فونداسیون و پی‌کنی در شهرسازی بسیار مناسب می‌باشد.
جاده سازی – برای جاده سازی به خاطر غیر قابل نفوذ بودن سنگ مادر، احتیاط لازم است. هزینه جاده سازی به خاطر استفاده از دینامیت و جابجایی سنگ و خاک معمولاً بالاست. برای زیرسازی و روسازی گرانیت مصالح مناسب در اختیار می‌گذارد.
کشاورزی، مرتعداری و جنگلداری – اقلیم مرطوب برای هر سه کاربری توان دارد. اقلیم خشک برای مرتعداری توان ضعیف تا متوسط دارد.
توریسم – در هر دو اقلیم برای تفرج متمرکز و گسترده توان خوب دارد.

ب) گرانیت رگه‌ای

اقلیم خشک و مرطوب

- وضعیت شکل زمین: یالهای باریک و مستقیم شکل 2 (خ)
- هیدروگرافی: به خاطر کوچکی رگه معمولاً غیرقابل رؤیت است.
- آبکند: به خاطر کوچکی رگه، معمولاً آبکند قابل ملاحظه‌ای به وجود نمی‌آید.
- رنگ روی عکس هوایی: متغیر.
- خاک: خیلی کم عمق و شنی رسی همراه با سنگ.
- سفره آب زیرزمینی: بسختی یافت می‌شود.
- توان گرانیت: رگه‌ای مانند گرانیت توده‌ای است.

سنگهای بیرونی

الف) روانه‌های ‌بازالت

اقلیم خشک و مرطوب

- وضعیت شکل زمین: روانه‌های ‌بازالت جوان، تشکیل دشتها و یا شبه دشتهای با شیب ملایم و نیز بازالت‌های ‌قدیمی تشکیل تپه‌های ‌با یالهای هموار با کناره‌های ‌پرشیب را می‌دهند، شکل 2 (د).
- هیدروگرافی: موازی با تراکم کم. شکل 3 (خ).
- آبکند: به خاطر نفوذپذیری سنگ‌ها بندرت تشکیل می‌شود.
- رنگ روی عکس هوایی: تیره با بافت نقطه‌ای.
- خاک: بسته به سن سنگ ممکن است صخره سخت و یا خاک نسبتاً عمیق بر روی تشکیلات بازالتی دیده شود. در اقلیم مرطوب خاکهای تقریباً عمیق و بین 120 تا 200 سانتیمتر تا سنگ مادر عمق دارند. خاک افق بالا، لای رس و یا لای رسی لومی و خاک افق پایین رسی، رسی لومی یا لای رسی است. در مناطق خشک و نیمه خشک عمق خاک تا 60 سانتیمتر بر روی سنگ مادر هوازده و پر از درز و شکاف دیده می‌شود. خاک در این اقلیم همراه با بیرون زدگی سنگها، سنگ و قلوه سنگ است.
- سفره آب زیرزمینی: بازالتها معمولاً نیمه نفوذپذیرند ولی اغلب بر روی دیگر سنگهای نفوذپذیر پر از درز و یا بر روی نهشتهای توف که قابل نفوذند قرار دارند. در این صورت احتمال تشکیل سفره آب زیرزمینی در بازالت وجود دارد. عمق سفره بستگی به سیستم زهکشی خاک و سنگ و اقلیم دارد.

ب) توفتهای شکافدار

اقلیم مرطوب و خشک

- وضعیت شکل زمین: تپه‌های ‌پرشیب یکنواخت، که نشان دهنده یکنواختی مواد است، همانند سنگ رس (شل) ولی با ارتفاعات متفاوت می‌باشد. شکل 2 (ذ)
- هیدروگرافی : شاخه‌ای با تراکم زیاد. شکل 3 (ت).
- آبکند: متفاوت است ولی نوع 7 شکل آن متداول می‌باشد.
- رنگ روی عکس هوایی: معمولاً خاکستری روشن با بافت یکنواخت.
- خاک: در افق بالا، لای رسی و در افق پایین رسی. عمق خاک در اقلیم مرطوب متوسط تا عمق (180 تا 120 سانتی متر) است. در اقلیم خشک، خاک کم عمق‌تر می‌باشد.
- سفره آب زیرزمینی: همانند روانه‌های ‌بازالت است.

پ) روانه‌های ‌بین چینه‌ای

اقلیم مرطوب و خشک

- وضعیت شکل زمین: تپه‌های ‌موازی تراس دار با شیب ملایم تا تند. در مناطقی که بریدگی عمیق ندارند، مسیر روانه‌ها را همانند بازالت قدیمی می‌توان مشاهده نمود. شکل 2 (ر).
- هیدروگرافی: شاخه‌ای موازی، شکل 3 (د).
- آبکند: به خاطر تفاوت در ضخامت لایه و ترتیب لایه بندی، نوع آبکند متفاوت است.
- رنگ روی عکس هوایی: نوارهای تاریک روشن، رنگ روشن مربوط به توفها و رنگ تیره مربوط به بازالت می‌باشد.
- خاک: معمولاً ترکیبات متعددی از خاک در این روانه‌ها وجود دارند و اغلب لای رسی همراه با خرده‌های ‌سنگ است.
- سفره آب زیرزمینی: همانند روانه‌های ‌بازالت می‌باشد.

- توان سنگ و خاک برای استفاده از سرزمین (توسعه):

دفع پساب – توان متوسط دارد.
دفع پسماند – دارای توان متوسط تا خوب می‌باشد.
کانال‌کنی – در اقلیم مرطوب توان بهتری نسبت به اقلیم خشک دارد.
آماده سازی و تسطیح زمین: در بازالتهای قدیمی و توفهای شکافدار خیلی خوب است. در روانه‌های ‌بین چینه‌ای و بازالتهای با بریدگی، هزینه انفجار و جابجایی سنگها تقریباً سنگین است.
مصالح ساختمانی – توان استفاده از خاکها و سنگها از عالی تا نامناسب متغیر می‌باشد. معمولاً در اقلیم مرطوب توان بهتری را می‌توان انتظار داشت.
فرسایش و لغزش – به لغزش حساس و به فرسایش معمولاً مقاومند.
تأمین آب زیرزمینی – توان برای تأمین آب زیرزمینی خوب است.
احداث دریاچه، برکه، استخر آبزی پروری و سد – ساختن دریاچه و برکه در سنگهای آذرین بیرونی به خاطر نفوذپذیری و شکافهای سنگ مادر مشکلات زیادی دارد. بنابراین ساختن سد نیز با مشکل مواجه است.
فونداسیون – توان متوسط تا خوب دارد.
جاده سازی – در بازالتهای قدیمی توان برای جاده سازی بهتر از روانه‌های ‌بین چینه‌ای و توفهای شکافدار است.
کشاورزی، مرتعداری و جنگلداری – توان متوسط در اقلیم خشک و توان خوب در اقلیم مرطوب دارند.
توریسم – توان ضعیف تا متوسط دارند.

سنگهای دگرگونی

الف) شیست

اقلیم مرطوب

- وضعیت شکل زمین: تپه‌های ‌موجدار با برجستگیهای گنبدی شکل و شیبهای تند. شکل 2 (ز).
- هیدروگرافی: شاخه‌ای داربستی با تراکم متوسط تا زیاد به همراه آبکندهای موازی. شکل 3 (ذ)
- آبکند: U شکل در موازات همدیگر.
- رنگ روی عکس هوایی: خاکستری روشن با بافت یکنواخت.
- خاک: خاک تقریباً عمیق. در افق بالا، خاک شنی لای یا شنی رسی و قابل نفوذ. خاک افق پایین معمولاً رسی و غیر قابل نفوذ. سنگ مادر قابل نفوذ. لایه غیر قابل نفوذ افق B که بین دو لایه قابل نفوذ قرار می‌گیرد، معمولاً ایجاد مشکلاتی را برای توسعه به دنبال دارد. در نزدیک سنگ مادر، خاک معمولاً همراه با میکا می‌باشد. عمق خاک گاهی اوقات تا 4/5 متر نیز می‌رسد.
- سفره آب زیرزمینی: به خاطر لایه نفوذپذیر افق پایین معمولاً وجود دارد.

اقلیم خشک

- وضعیت شکل زمین: ورقه‌های ‌موازی با شیب ملایم. شکل 2. (ژ)،
- هیدروگرافی: شاخه‌ای داربستی با تراکم زیاد: شکل 3 (ر)،
- آبکند: U شکل و در موازات همدیگر .
- رنگ روی عکس هوایی: روشن با بافت نواری ضعیف،
- خاک همانند اقلیم مرطوب ولی با عمق خیلی کمتر و همراه با سنگریزه و میکا در افق زیر.
- سفره آب زیرزمینی: در دره‌های ‌عمیق وجود دارد .

توان سنگ و خاک آن برای استفاده از سرزمین (توسعه):

دفع پساب – تعبیه سپتیک تانک در اقلیم مرطوب به خاطر میزان کم نفوذپذیری خاک، که به واسطه لایه رس زیرین به وجود می‌آید و شیب تند کناره‌های ‌تپه قابل توصیه نیست. از طرف دیگر وجود میکای تقریباً زیاد در خاک اقلیم خشک و همچنین خرده‌های ‌سنگ مادر باعث افزایش نفوذپذیری شده، احتمال خطر آلوده کردن آب زیرزمینی را افزایش می‌دهند. در توسعه‌های ‌متمرکز ایجاد سیستم تصفیه فاضلاب توصیه می‌گردد.
دفع پسماند – مناطق شیستی برای عملیات دفن زباله و مواد زائد توان خوبی دارند ولی برای پر کردن گودالهای ایجاد شده، از آنجا که خاک شیست ممکن است همراه با میکا باشد، باید از نقاط دیگری خاک را تأمین کرد. فشرده کردن خاکهای همراه با میکا مشکل است. از این قرار، در چنین خاکهایی امکان نشت آلاینده‌ها به آبهای زیرزمینی وجود دارد. برای دفع پسماند مطمئن حتماً باید سطح سفره آب زیرزمینی را دانست که آلودگی بروز نکند.
کانال‌کنی – در اقلیم مرطوب توان خوبی دارد. در اقلیم خشک به خاطر عمق کمتر خاک و مواجه شدن با سنگ مادر، هزینه کانال‌کنی بالاتر از اقلیم مرطوب است. در کانالهای عمیق احتمال خطر لغزش وجود دارد.
آماده سازی و تسطیح زمین – در اقلیم مرطوب توان متوسط و در اقلیم خشک توان کمی دارد.
مصالح ساختمانی: استفاده از خاک مناطق شیستی امکان پذیر است ولی وجود میکا، فشرده کردن خاک را با مشکل روبرو می‌سازد. برای استفاده از سنگ ساختمانی توان ندارد.
فرسایش و لغزش – به لغزش حساس است. در برابر فرسایش معمولاً مقاوم می‌باشد.
تأمین آب زیرزمینی – در اعماق نزدیک به سطح و در اعماق زیاد، آب زیرزمینی یافت می‌شود.
احداث دریاچه و برکه، استخر آبزی پروری و سد – برای سد سازی از آنجا که شکل زمین توسط آبراهه‌های ‌شاخه‌ای داربستی بریده شده است، پیدا کردن محل احداث سد آسان می‌باشد. برای ایجاد دریاچه و برکه به خاطر وجود میکا، هزینه فشرده کردن خاک تقریباً بالاست و همچنین به خاطر نفوذپذیری سنگ مادر احتیاط لازم می‌باشد.
فونداسیون – در اقلیم مرطوب در مقیاس کوچک مناسب است.
جاده سازی – در هر دو اقلیم مناسب است.
کشاورزی، مرتعداری و جنگلداری – اقلیم مرطوب برای کشاورزی مناسب می‌باشد. برای مرتعداری و جنگلداری در هر دو اقلیم مناسب است.
توریسم – برای تفرج متمرکز و گسترده توان متوسط تا زیاد دارد.

خاک‌های ‌باد آورده

الف) تپه‌های ‌ماسه‌ای

اقلیم مرطوب و خشک

- وضعیت شکل زمین: تپه‌ای به اشکال مختلف (1)، شکل 2 (س)،
- هیدروگرافی: ندارد.
- آبکند: معمولاً به خاطر زهکشی داخلی خاک تشکیل نمی‌شود. در صورت تشکیل 7 شکل است.
- رنگ روی عکس هوایی: روشن و یکنواخت.
- خاک: معمولاً خاک شنی دانه درشت است. در تپه‌های ‌خیلی قدیمی خاکها در افقهای نازک عبارتند از: شنی و لومی شنی.
- سفره آب زیرزمینی: سفره آب زیرزمینی سطحی به هیچ وجه به وجود نمی‌آید (به بخش زیر مراجعه شود).

توان خاک تپه‌های ‌ماسه‌ای برای استفاده از سرزمین (توسعه):

دفع پساب – برای توسعه‌های ‌کم وسعت، توان خوبی دارد. برای توسعه متمرکز نیاز به سیستم تصفیه فاضلاب است.
دفع پسماند – توان ندارد.
کانال‌کنی – توان خوبی دارد. ولی برای پابرجایی کانال‌ها، نیاز به روکش کردن است.
آماده سازی و تسطیح زمین – توان خوبی دارد.
مصالح ساختمانی – برای استفاده از خاک ساختمانی توان بالایی دارد.
فرسایش و لغزش – به فرسایش بادی حساس است ولی به لغزش حساسیت ندارد، مگر اینکه برای عملیات توسعه بریده شده باشد.
تأمین آب زیرزمینی – بستگی به سنگ زیر تپه‌های ‌ماسه‌ای دارد. در نواحی ساحلی، معمولاً تپه‌های ‌ماسه‌ای به صورت یک توده اسفنجی عظیم عمل می‌نماید و آب زیرزمینی شیرین، کمی بالاتر از سطح دریا یافت می‌شود.
احداث دریاچه، برکه، استخر آبزی پروری و سد – توان ندارد.
فونداسیون – در مقیاس کوچک توان متوسط دارد. در مقیاس بزرگ نیاز به استحکام دارد.
جاده سازی – برای جاده سازی توان دارد، ولی هزینه نگهداری چنین جاده‌هایی خیلی زیاد است.
کشاورزی، مرتعداری و جنگلداری – به طور طبیعی توان ندارد. با تثبیت شن (بیولوژیکی و مکانیکی) امکان جنگلداری در آن وجود دارد.
توریسم – برای تفرج متمرکز در اقلیم مرطوب توان بالایی دارد. در اقلیم خشک توان کمی دارد برای تفرج گسترده در هر دو اقلیم توان دارد.

ب) لس

اقلیم مرطوب و خشک

- وضعیت شکل زمین: بستگی به قدمت نهشت و سنگهای زیرین دارد. به همین جهت زمین آن از تپه‌های ‌نرم تا چین خورده و مضرس نوسان دارد. شکل 2 (ش).
- هیدروگرافی: شاخه‌ای مرکب. شکل 3 (ز).
- آبکند: به شکل جعبه ا‌ی (مدل گروه اول، شکل ب، پ)
- رنگ روی عکس هوایی: روشن با بافت یکنواخت.
خاک: 50 تا 70 درصد خاکهای رسی از خاکهای غیر فشرده تشکیل شده‌اند. بافت خاک شامل لای لومی، لای رسی لومی یا لای است. خاک معمولاً عمیق می‌باشد.

توان خاکهای لسی برای استفاده از سرزمین (توسعه):

دفع پساب – برای استفاده از سپتیک تانک توان دارد. در دره‌ها به خاطر نزدیکی سفره آب زیرزمینی این توان به حداقل می‌رسد. اگر خاکها در طول مراحل ساختمانی دست خوردگی زیادی ببینند، قابلیت نفوذ خود را از دست می‌دهند.
دفع پسماند – در خارج از دره‌های لسی، توان مناسبی برای دفن بهداشتی زباله و همچنین پوشاندن آن با خاکهای رسی دارد (خاک باید فشرده شود).
کانال‌کنی – توان بالایی دارد. بر خلاف سایر خاکها، بریدگیهای عمودی در خاک لس خیلی پایدار است.
آماده سازی و تسطیح زمین – معمولاً توان بالایی دارد ولی پس از فشرده کردن خاک، سطح غیر قابل نفوذی به وجود می‌آید که باعث افزایش هرز آب می‌شود.
مصالح ساختمانی – برای استفاده از خاک ساختمانی اگر با خاکهای دیگر مخلوط شود مناسب است.
فرسایش و لغزش – به فرسایش خیلی حساس است. پس از فرسایش دیواره‌های ‌تپه‌ها، امکان لغزش وجود دارد.
تأمین آب زیرزمینی – آبهای زیرزمینی در لس آبدهی خیلی کند دارند زیرا زهکشی افقی داخلی خاک، برعکس زهکشی عمودی، بندرت وجود دارد.
احداث دریاچه و برکه، استخر آبزی پروری و سد – دره‌های ‌موجود در مناطق لسی مکان مناسبی برای احداث سد به وجود می‌آورند. برای احداث دریاچه و استخر، هنگامی که خاک فشرده شود، توان خوبی دارد. به خاطر رسوبگذاری لای در مناطق لسی، به هنگام سد سازی، مخزن سازی و یا استخرسازی پوشاندن آبراهه اصلی با پوشش متراکم گیاهان ضروری است.
فونداسیون – برای وزن‌های ‌کم و متوسط توان دارد.
جاده سازی – مشکلات فراوانی دارد که توان جاده سازی را در خاک لسی پایین می‌آورد.
کشاورزی، مرتعداری و جنگلداری – در اقلیم مرطوب برای جنگلداری مناسب است. در اقلیم خشک و مرطوب برای کشاورزی و مرتعداری توان دارد.
توریسم – برای تفرج متمرکز با تراکم کم تا متوسط توان دارد.

خاکهای آبرفتی

الف) دشتهای سیلابی

اقلیم مرطوب و خشک

- وضعیت شکل زمین: دشت وار، شکل 2 (ص).
- هیدروگرافی : پیچان رود (ماندر) یا کانالی، شکل 3 (ژ)،
- آبکند: خیلی کم تشکیل می‌شود.
- رنگ روی عکس هوایی: متغیر و پیچیده.
- خاک: ممولاً خاکهای با بافت و ساختمان متفاوت در دشتهای سیلابی مشاهده می‌شوند. به طور کلی نوع خاک بستگی به شکل زمین آبخیز دارد. نظامهای رودخانه‌ای که ذرات زیر را می‌فرسایند، خاکهای دانه ریز را در دشتهای سیلابی به وجود می‌آورند. از طرف دیگر، نظامهای رودخانه‌ای که ذرات درشت را می‌فرسایند، دشتهای سیلابی با خاکهای دانه درشت به وجود می‌آورند. در فرورفتگیها ممکن است خاک آهکی تشکیل شود. عمق خاک همبستگی مستقیم به شیب دشتهای سیلابی دار. بافت خاک رسی، لای رسی، لای رسی لومی، شنی و یا شنی لومی است.
- سفره آب زیرزمینی: سفره آب زیرزمینی در نزدیک سطح وجود دارد.

توان خاک برای استفاده از سرزمین (توسعه):

دفع پساب – توان ندارد.
دفع پسماند – توان ندارد.
کانال‌کنی – به خاطر بالا بودن سفره آب، مناسب نیست.
آماده سازی و تسطیح زمین – به خاطر بالا بودن هزینه زهکشی با مشکل مواجه است.
مصالح ساختمانی – برای تهیه ماسه توان بالایی دارد. برای تهیه خاک ساختمانی توان متوسط تا خوب دارد.
فرسایش و لغزش – مقاومت به فرسایش بستگی به نوع خاک به وجود آمده دارد. معمولاً به لغزش، به خاطر هموار بودن شکل زمین دچار نمی‌شود.
تأمین آب زیرزمینی – سفره آب زیرزمینی در دشتهای سیلابی معمولاً نزدیک سطح زمین است و سطح آن با میزان جریان آب در نوسان است. اکثر چاهها بازده خوبی دارند، اما دشتهای سیلابی با خاک خیلی دانه ریز و کم عمق بازده کمی دارند، زیرا با اینکه قدرت نگهداری این خاکها خیلی خوب است، ولی پمپاژ کردن آبها از داخل چنین خاکی خیلی مشکل است.
احداث دریاچه و برکه، استخر آبزی پروری و سد – در دشتهای سیلابی با نهشتهای دانه ریز، احداث سد، دریاچه، برکه، و استخر آسان است. اما به خاطر نهشتهای دانه ریز، نگهداری به واسطه نیاز به لایروبی مشکل است.
فونداسیون – به علاوه خطرات احتمالی سیل، دشتهای سیلابی به واسطه نوسان شرایط خاک و نوسان زیاد حجم خاکهای دانه ریز برای ساختمان سازی در مقیاس وسیع مناسب نیستند.
جاده سازی – به خاطر احتمال سیل توان ندارد. در دشتهای سیلابی با خاک دانه درشت، امکان تأمین مصالح برای جاده سازی وجود دارد.
کشاورزی، مرتعداری و جنگلداری – در اقلیم مرطوب برای کشاورزی، مرتعداری و جنگلداری توان بالایی دارد. در اقلیم خشک، سرزمین به خاطر قلیایی بودن نهشتها، توان کمترین برای کاربریهای یاد شده دارد.
توریسم – برای تفرج متمرکز و گسترده توان دارد.

ب) نهشتهای آبی

رسوباتی هستند که جریان آبی حامل رسوبات، زمانی که سرعت جریان به خاطر تغییر ناگهانی شیب (از پرشیب به کم شیب) تغییر می‌کند، از خود به جا می‌نهند. این نهشتها به ترتیب شامل مخروط افکنه، آبرفتهای دره ساز و نهشتهای فلات قاره هستند. این نهشتها بیشتر در اقلیم‌های ‌خشک و نیمه خشک یا نیمه مرطوب اتفاق می‌افتند.

1- مخروط افکنه:

- وضعیت شکل زمین: بادزنی شکل 2 (ض).
- هیدروگرافی: شعاعی (فعال به هنگام طغیان) شکل 3 (س).
- آبکند: ندارد.
- رنگ روی عکس هوایی: خاکستری روشن.
- خاک: درشت دانه، غیر چسبنده، کم تحول یافته با بافت شنی همراه با سنگریزه و قلوه سنگ. در اقلیم نیمه مرطوب بافت خاک شنی لای رسی همراه با سنگریزه و قلوه سنگ است. خاک تقریباً عمیق، به ویژه در قاعده مخروط افکنه است.
- سفره آب زیرزمینی: سفره‌های ‌پر آب ولی در عمق وجود دارند. به هنگام طغیان سفره‌های ‌موقتی سطحی به وجود می‌آیند.

2- آبرفتهای دره ساز:

- وضعیت شکل زمین: درشت وار. شکل 2 (ط)،
- هیدروگرافی: موازی (فعال به هنگام طغیان). شکل 3 (ش).
- آبکند: ندارد.
- رنگ روی عکس هوایی: خاکستری روشن با بافت یکنواخت.
- خاک: بافت خاک متغیر است ولی غالباً درشت دانه است که در نواحی کوچکی بافت رسی یا لای در یک مجموعه دیده می‌شود. خاک معمولاً غیرچسبنده است و دانه بندی و عمق خاک همبستگی مستقیم با شیب زمین دارد. در نزدیکی کوهپایه سنگ و قلوه سنگ دیده می‌شود. در اقلیم خشک خاک قلیایی است.
- سفره آب زیرزمینی: سفره‌های ‌پر آب در عمق و در سطح وجود دارند. به هنگام طغیان سفره‌های ‌موقتی سطحی به وجود می‌آید.

3- آبرفتهای فلات قاره :

- وضعیت شکل زمین: دشتی
- هیدروگرافی: داخلی و شاخه‌ای. شکل 3 (ص).
- آبکند: کم و U شکل است.
- رنگ روی عکس هوایی: خاکستری روشن با بافت یکنواخت.
- خاک: خاک کم عمق لای لومی یا شنی رسی لومی یا رسی لومی، بر روی خاکهای لایه لایه شده با بافتهای مختلف که غالباً شنی همراه با سنگریزه و تا حدودی بهم چسبیده است، خاک کلاً عمیق می‌باشد. در فرورفتگی‌ها خاک ریزدانه تر و همراه با رس سنگین است.
- سفره آب زیرزمینی: سفره‌های ‌پر آب در عمق و در سطح وجود دارند که به هنگام طغیان در سطح سفره آب تشکیل می‌شود.

توان خاک برای استفاده از سرزمین (توسعه):

دفع پساب – مخروط افکنه و آبرفتهای دره ساز توان متوسط تا خوب دارند. آبرفتهای فلات قاره توان متوسط دارند.
دفع پسماند – مخروط افکنه و آبرفتهای دره ساز دارای توان ضعیف هستند (به خاطر درشتی نسبی دانه بندی و نشت شیرابه). آبرفتهای فلات قاره توان خوب دارند.
کانال‌کنی – توان عالی (مخروطه افکنه و آبرفتهای دره ساز)، توان خوب (آبرفتهای فلات قاره).
آماده سازی و تسطیح زمین – توان خوب دارند ولی اگر به سفره آب سطحی برخورد شود ایجاد مشکل می‌نمایند.
مصالح ساختمانی – برای استفاده از خاک ساختمانی و شن توان متوسط تا عالی دارند.
فرسایش و لغزش – معمولاً هر سه به فرسایش و لغزش مقاوم هستند، منتها در آبرفتهای فلات قاره احتمال لغزش به هنگام دست خوردگی به خاطر لایه‌های ‌رسی وجود دارد.
تأمین آب زیرزمینی – برای تأمین آب زیرزمینی توان خوبی دارند. در اقلیم خشک ممکن است سختی آب بالا باشد.
احداث دریاچه، برکه، استخر آبزی پروری و سد – انتظار نمی‌رود در این گونه آبرفتها بتوان دریاچه‌های ‌بزرگ احداث نمود، ولی از میان سه آبرفت یاد شده، آبرفتهای فلات قاره توان بیشتری برای احداث دریاچه‌های ‌کوچک دارند. به هر حال به خاطر تبخیر شدید در این گونه مناطق و نهشتهای املاح قلیایی، عملیات ایجاد استخر آبزی پروری با مشکل مواجه می‌شود.
فونداسیون – مخروطه افکنه توان ضعیف دارد. آبرفتهای دره ساز برای توان متوسط می‌باشند. آبرفتهای فلات قاره توان خوبی دارند.
جاده سازی – آبرفتهای فلات قاره برای جاده سازی توان خوبی دارند. در مخروطه افکنه‌ها و آبرفتهای دره ساز به علت وجود آبراهه‌های ‌متعدد در آنان، امکان ساخت جاده مشکل است و همچنین هزینه نگهداری جاده‌ها به خاطر پر شدن آبراهه‌ها از رسوبات (به هنگام طغیان) بالاست.
کشاورزی، مرتعداری و جنگلداری: توان فقیر دارند.
توریسم – توان فقیر تا خوب برای تفرج متمرکز دارند. برای تفرج گسترده توان متوسط دارند.
*به طور کلی نهشتهای آبی برای توسعه‌های ‌سنگین و متمرکز مناسب نیستند.
* نوع چهارمی از نهشتهای آبی در اقلیم خشک وجود دارد که پلایا نامیده می‌شود. در واقع پلایا بستر خشک دریاچه‌ای است که میزان تبخیر آن بیش از بارندگی منطقه است و در نتیجه در اغلب طول سال بستر خالی از آب است. چنین بستری به خاطر شرایط سخت اکولوژیکی حاکم بر آن برای توسعه توان ندارد.
* برای مقایسه توان سنگها و خاکها برای انواع توسعه جدول 1 تنظیم شده است.

مدل گروه سوم

نوع سنگ	مقاومت به هوازدگی و فرسایش	فیزیوگرافی
آذرین
ریز بافت
بازالت	معمولاً مقاوم	روانه‌های ‌با شیب تند
آندزیت	معمولاً مقاوم	پراکنده و رخداد کم
ریولیت (سیلیسی)	معمولاً مقاوم	پرتگاهها و سراشیبی تند
درشت بافت
گابرو	خیلی مقاوم	گنبدی شکل با شیبهای تند
سنیسیت	معمولاً مقاوم	در ارتفاعات بالا
گرانیت (سیلیسی)	معمولاً مقاوم به استثنای اقلیم خشک	گنبدی شکل و در ارتفاعات بالا

رسوبی

دانه بندی ریز
شل (سنگ رس)	معمولاً غیر مقاوم	در ارتفاعات کم با شیب ملایم
مارن	خیلی حساس	دره‌های ‌پست
سنگ آهک	حساس در اقلیم مرطوب مقاوم در اقلیم خشک	کارستی با یال صاف

 

دانه بندی درشت
ماسه سنگ	متوسط تا مقاوم	توده‌ای با شیب تند یال صاف با شیب تند

 

دانه بندی خیلی درشت
کنگلومرا	خیلی مقاوم	کوهستانی. در یالها

دگرگونی

مبدأ رسوبی
اسلت	حساس	در ارتفاعات پست
مرمر	حساس	در ارتفاعات پست
کوارتزیت	خیلی مقاوم	در یالها و بیرون زدگی صخره‌ای

 

مبدأ رسوبی یا آذرین
گنسیس	معمولاً خیلی مقاوم	ارتفاعات بالا
شیست	معمولاً مقاوم	ارتفاعات بالا و یالها

 

 

جدول 1: توان سنگها و خاکها برای انواع توسعه
+ مناسب، - نامناسب، × توان ضعیف، م= مرطوب، خ = خشک.

پی‌نوشت‌ها:

1-برای اطلاعات بیشتر به (احمدی 1367) مراجعه فرمائید.
2- اگر بریده شده باشد.

منبع مقاله :
مخدوم فرخنده، مجید، (1393) شالوده آمایش سرزمین، تهران: دانشگاه تهران، چاپ پانزدهم